تولد

مصطفی چمران در سال ۱۳۱۱ خورشیدی در خیابان پانزده خرداد تهران، بازار آهنگرها، محله سرپولک به دنیا آمد. او فرزند حسن چمران ساوه‌ای بود که از روستای چمران ساوه به تهران مهاجرت کرد.

تحصیلات

کارنامه پنجم و شش دبستان مصطفی چمران با نام خانوادگی کامل وی

کارنامه سوم دبیرستان مصطفی چمران

وی تحصیلات ابتدایی خود را در مدرسه انتصاریه، نزدیک پامنار، گذراند و دوران متوسطه را در دارالفنون و البرز طی کرد. به سال ۱۳۳۲ با رتبه ۱۵ در رشته الکترومکانیک دانشکده فنی دانشگاه تهرانپذیرفته شد. او در تمام دوران تحصیل جزو شاگردان ممتاز بود. سپس با دریافت بورس تحصیلی به دانشگاه تگزاس ای اند امآمریکا^[۱۲] رفت و درجه کارشناسی ارشد را در رشته مهندسی برق کسب نمود.^[۱۳] سپس برای اخذ درجه دکتری در رشته پلاسما فیزیک به دانشگاه برکلی ایالت کالیفرنیا رفت^[۱۴] و در آنجا نیز درخشید به گونه‌ای که پایان‌نامه او مرجع ۲ مقاله علمی در زمینه پلاسما فیزیک شد.^[۱۵] وی در دهه ۶۰ میلادی در آزمایشگاه‌های بل و هم چنین آزمایشگاه پیشرانه جت ناسا استخدام شد.^[۱۶][۱۷]

او در کنار زبان فارسی به زبان‌های عربی، ترکی، فرانسوی، انگلیسی و آلمانی مسلط بود و در کنار دانش، به هنر نیز توجه داشت.^[۱۸][۱۹]

ازدواج و خانواده

مصطفی چمران دو بار ازدواج کرد، بار اول در سال ۱۳۴۰ با یک زن مسلمان آمریکایی به نام تامسن هیمن^[۲۰] که نام خود را پس از ازدواج به پروانه تغییر داد و ثمره این ازدواج، یک دختر به نام روشن و سه پسر به نام‌های رحیم، علی و جمال بود؛ جمال در کودکی در استخر خانه پدر همسر چمران غرق شد. نوشته‌های ابوجمال در سوگ فرزند، نمونه‌ای نادر از نثر حزین چمران است.

نمونه‌ای از نوشته‌های چمران در باب فرزند خود:

«ای فرزندم! در این دنیا نتوانستم به تو کمکی کنم…

اما آن‌جا در آسمان‌ها، لحظه‌ای از تو جدا نخواهم شد…

و دیگر قدرتی نیست که همبستگی ما را از هم بگسلد…

بُنَیَّ …!

مَعَک، مَعَک، لا أفارقک …!

فرزندم با تو خواهم بود از تو جدا نمی‌شوم!»^[۲۰]

سه فرزند دیگر هر کدام در شهری در کناره غربی آمریکا زندگی می‌کنند. همسر آمریکایی وی پس از مهاجرت به لبنان و مدتی زندگی کردن در آنجا، به دلیل شرایط سخت و محرومیت شدید، تصمیم به بازگشت به آمریکا گرفت و از همسر خود جدا شد و در سال ۲۰۰۹ در آمریکا درگذشت.^[۲۰][۲۱]

در ادامه حضور مصطفی چمران در لبنان نقاشی شمع او، آغاز آشنایی او با غاده جابر شد که در نهایت به ازدواج او با همسر لبنانی‌اش انجامید. واسطه این آشنائی و ازدواج، شخص موسی صدرو یک روحانی ایرانی به نام سید غروی بوده‌است.^[۲۲] عباس چمران، برادر او آخرین رئیس دانشکده مهندسی برق دانشگاه صنعتی شریفقبل از انقلاب بود که پس از مرگ او درگذشت^[۲۳] و مهدی چمرانبرادر دیگر او سابقه ریاست شورای شهر تهران را دارد.^[۲۴]

موزه مصطفی چمران

مصطفی چمران از سن پانزده سالگی در جلسه‌های تفسیر قرآن سید محمود علایی طالقانی حاضر می‌شد؛ وی همچنین در درس‌های فلسفه و منطق مرتضی مطهری و در دیگر جلسات نیز حضور پیدا می‌کرد.^[۱۹] وی از نخستین اعضای انجمن اسلامی دانشجویاندانشگاه تهران بود. در مبارزات سیاسی دوران مصدق، از دوره چهاردهم مجلس شورای ملی تا ملی شدن صنعت نفت شرکت فعال داشت. وی در روز ۱۶ آذر ۱۳۳۲ در حمله گارد به دانشکده فنی دانشگاه تهران جزو معترضان به حضور نیکسون، معاون رئیس‌جمهور ایالات متحده آمریکا، بود. چمران از مسوولان نهضت مقاومت ملی و عضو جبهه ملی ایران در دانشگاه تهران به‌شمار می‌آمد. او پس از حضور در آمریکا به همراه تنی چند از هم فکرانش شاخه نهضت آزادی ایران در خارج از کشور را تأسیس کرد. وی با همکاری ابراهیم یزدی برای اولین بار انجمن اسلامی دانشجویانآمریکا را پایه‌ریزی کرد و از مؤسسین انجمن اسلامی دانشجویان ایرانی در کالیفرنیا بود. به دلیل این فعالیت‌ها، بورس تحصیلی شاگرد ممتازی وی از سوی رژیم شاه قطع شد و از آن پس تا پایان دوره دکتری در دانشگاه برکلی به عنوان پژوهش‌یار ای آی مشغول به کار شد.^[۲۵][۲۶]

در آمریکا

چمران با بورس شاگرد اولی در دانشگاه تهران برای ادامه تحصیل به آمریکارفت و در دوره‌های کارشناسی ارشد (الکترونیک) در دانشگاه تگزاس اِی اَند اِم^[۲۷] و دکتری (رشته فیزیک پلاسما و الکترونیک) در دانشگاه برکلی تحصیل نمود.^[۲۸]

رسالهٔ دکتری چمران در دانشگاه برکلی در کتاب باریکه الکترونی در مگنترون با کاتد سرد توسط رضا امراللهی در سال ۱۳۸۸ ترجمه و توسط دانشگاه امیرکبیر منتشر شده‌است.^[۲۹]

چمران در حال کار در آزمایشگاه هسته‌ای

در سال ۱۹۶۲ پس از فارغ‌التحصیل شدن با خانواده خود به نیوجرسی منتقل شد و ضمن عضویت در شورای مرکزی جبهه ملی به عنوان عضو هیئت اجرایی و مسئول مالی به فعالیت پرداخت. تدارک اعتراضات و بسیج دانشجویان در جلوی سازمان ملل در نیویورک، جلوی کاخ سفید در واشینگتنو همچنین سفارت ایران در شهر واشینگتن و سایر کنسولگری‌ها در شهرهای شیکاگو، نیویورک، سانفرانسیسکو در جهت اعتراض به وضعیت سیاسی ـ اجتماعی ایران بخش عمده‌ای از تلاش و فعالیت‌های او در این سال‌ها است.^[۳۰]

ماجرای بست نشستن در عبادتگاه سازمان ملل بدین قرار است: در سازمان ملل، محلی به عنوان معبد طراحی گردیده که نه مسجد است نه کلیسا؛ صرفاً عبادتگاه است. اتاقی است بزرگ و ساده که به صورت یک اتاق آرام و فضایی روحانی طراحی شده و بعضی از بازدیدکنندگان لحظاتی در این محل توقف کرده و با خود خلوت و به نیایش درونی می‌پردازند. دوازده نفر از ایرانیان طبق قرار قبلی در این محل حاضر شده و به اصطلاح بست می‌نشینند. پس از چند دقیقه توجه مأمورین به این افراد که بیش از حد معمول در محل عبادتگاه توقف کرده‌اند جلب می‌شود. مأمورین خواستار خروج ایشان از عبادتگاه می‌شوند. جمع متحصن خواستار ملاقات با دبیرکل سازمان ملل می‌شوند که با مخالفت مأمورین روبه‌رو می‌شوند. از طرفی دیگر، عده‌ای از اعضاء جبهه ملی و دانشجویان هم در خارج از ساختمان تجمع کرده و پلاکاردها و بیانیه‌هایی به زبان انگلیسی در اعتراض به شاه و هیئت حاکمه ایران بین توریست‌ها و مردم توزیع می‌کنند. خبر تحصن ایرانیان در محل سازمان ملل خبرنگاران را به آنجا می‌کشاند. مأمورین که از خروج متحصنین ناامید می‌شوند گارد مخصوص را آورده و دست و پای آن‌ها را گرفته، کشان کشان از سازمان ملل بیرون می‌برند و خبرنگاران خارجی و تلویزیون‌های سراسری آمریکا از این صحنه فیلم‌برداری می‌کنند.^[۳۰][۳۱]

چمران در یکی از موسسات پژوهشی بزرگ آمریکایی به نام بل استخدام و تا سال ۱۹۶۷ که به همراه دوستانش به خاورمیانه رفت، در این شرکت فعالیت داشت.^[۳۲] چمران در آمریکا در واقع مسئول هماهنگ‌کننده گروه‌های حامی ملت فلسطین بود. پس از جنگ اعراب و اسراییل و شکست سنگین کشورهای عرب، به دلیل ایجاد فضای منفی گسترده علیه مسلمانان چمران تصمیم می‌گیرد از آمریکا خارج شود، به خاورمیانه سفر کند و در تحولات جهان اسلام و مبارزه در برابر دشمنان مستقیماً شرکت نماید.

در مصر

چمران پس از اتمام تحصیلات و پس از تظاهرات پانزده خرداد توسط خسرو قشقایی^[۳۳] به همراه ابراهیم یزدی، رهسپار مصر شد و به تأسیس اولین پایگاه آموزش جنگ‌های مسلحانه پرداخت. او به مدت دو سال، در زمان جمال عبدالناصر، رئیس‌جمهور مصر، سخت‌ترین دوره‌های چریکی و پارتیزانی را آموخت و به عنوان بهترین شاگرد این دوره شناخته شد.^[۳۴][۳۵]

در مصر با مشاهده جریان ناسیونالیسم عربی به جمال عبدالناصر اعتراض کرد و جمال ضمن پذیرش این اعتراض گفت که جریان ناسیونالیسم عربی آن قدر قوی است که نمی‌توان به‌راحتی با آن مقابله کرد و به دنبال آن به چمران و یارانش اجازه داد که در آن کشور نظرات خود را بیان کنند.^[۳۶]

عادل عون --معروف به ابو یاسر--که از مبارزین قدیمی لبنان می‌باشد و از جمله دوستان مصطفی چمران در مصر و همچنین همرزم وی در لبنان بوده‌است، اینگونه بیان می‌کند که: دربارهٔ دلیل ترک آمریکا و آمدن چمران به مصر از او سؤال کردم، که او سبب این کار را قصد نداشتن شرکت در پیشرفت صنایع نظامی آمریکا دانست و با هدف مساعدت به برادران مسلمان در این دوره نظامی حضور پیدا کرده‌است.^[۳۷] عادل در ادامه اظهار می‌دارد: اینطور به نظر می‌رسد که چمران جزو پنج متفکر مسلمانی بوده‌است که در طرح گسترش و پیشرفت سلاح‌های آمریکایی می‌بایست حضور پیدا می‌نمود. چمران همچنین اشاره داشت به اینکه بنده از آتش فرار کرده‌ام، و گویا وی برای مدت دو سال از مرکز علمی که در آن بود مرخصی گرفته بود که بتواند به گروه‌های مبارز ملحق شود.^[۱۹]

در لبنان

در سال ۱۳۵۰ موسی صدر، رهبر شیعیان لبنان، در سفری به تهران ضمن ملاقات با مهدی بازرگان و گزارش خدمات در لبنان، از تشکیل یک مدرسه در شهر صور خبر می‌دهد و از ایشان معرفی یک مهندس مجرب جهت اداره مدرسه را خواستار می‌شود. مهندس بازرگان، چمران را معرفی می‌نماید. پس از تماس موسی صدر با چمران، این امر مورد قبول او قرار گرفته و وی دوباره همه چیز را رها کرده و به سوی لبنان رهسپار می‌گردد.^[۳۸]

چمران در لبنان، در کنار موسی صدر، به فعالیت‌های فرهنگی و چریکی می‌پردازد. او به مدت هشت سال مدیریت مدرسه صنعتی جبل عامل را به عهده می‌گیرد. محمد نصرالله عضو هیئت رئیسه جنبش اَمل آن زمان و رهبر کنونی حزب ا… که در سن ۱۸ سالگی حکم فرماندهی منطقه خود را در نبطیه از چمران دریافت کرده در بارهٔ حضور مصطفی چمران در لبنان می‌گوید: مصطفی چمران بر حسب خواست موسی صدر از مصر به لبنان آمد. همسر ایشان به همراه سه پسر و یک دختر نیز به لبنان آمدند. اما به دلیل عدم وجود مدرسه برای آنان، خانواده چمران نتوانست در لبنان زندگی کند. او از همسرش جدا شد و خانواده‌اش را رها کرد تا با خانواده فقرا زندگی کند. خودش می‌گفت من خاک کفش‌های فقرا هستم. چمران در دل شیعیان لبنان جاودان است. موسی صدر وصیت کرد که همواره حرف مصطفی چمران اجرا شود.^[۳۹] چمران نیز عشق و ارادت زیادی به موسی صدر داشت و از یادداشت‌هایش این امر کاملاً هویداست.

تأسیس پایگاه چریکی مستقل برای تعلیم مبارزان ایرانی در لبنان، از دیگر اهداف چمران بوده‌است.^[۴۰] چمران در لبنان به موسی صدر کمک کرد تا سازمان امل، به عنوان شاخه نظامی، «حرکةالمحرومین» را پایه‌گذاری کند.^[۴۱]چمران از سال ۱۹۷۱ که به جنوب لبنان می‌آید، کلاس‌هایی برای درس‌های ایدئولوژیک اسلامی به سبک انجمن‌های اسلامی دانشجویان به راه می‌اندازد. از هر دهی یک یا دو نفر از معلمین مسلمان را انتخاب کرد که در کل حدود ۱۵۰ نفر می‌شدند؛ هفته‌ای یک بار به مدرسه می‌آمدند و جلساتی اسلامی برپا می‌شد که موسی صدر، مهدی شمس الدین، محمدحسین فضل‌الله و رجال دیگر سخنرانی می‌کردند و بعد خودش وارد بحث می‌شد و یک سلسله دروس ایدئولوژیک را بیان می‌کرد. همین افراد بودند که اولین هسته‌های سازمان «حرکت المحرومین» در جنوب را تشکیل دادند. او در بیروت نیز نظیر این اقدام را انجام داد.^{[۴۲]: 184}

هنگامی که منطقه شیعه‌نشین نبعه توسط فالانژها محاصره شده بود، چمران در مأموریتی خطرناک، سوار بر زره‌پوشی از ارتش لبنان، خود را به داخل منطقه محاصره شده می‌رساند. در میان راه فالانژیست‌ها زره‌پوش را متوقف می‌کنند و می‌خواهند در آن را باز کنند که چمران از داخل دستگیره در را محکم می‌گیرد و آن‌ها فکر می‌کنند در قفل است و وقتی از شیشه کوچک به داخل نگاه می‌کنند او خود را پنهان می‌کند؛ آن‌ها نیز با تصور اینکه کسی داخل نیست منصرف می‌شوند. چمران پس از سه روز ماندن در نبعه تصمیم به مراجعت می‌گیرد.^[۴۳] برای بازگشت زره‌پوشی نبود؛ لذا با ارمنی‌ها تماس می‌گیرد؛ ارمنی‌ها در قبال گرفتن پول، شیعیان را به بیروت می‌رساندند لیکن اکثریت آن‌ها در میان راه به اسارت می‌افتادند و کشته می‌شدند. چمران با اتومبیل، همراه سه نفر ارمنی، وارد منطقه فالانژیست‌ها می‌شود و در پست ایست و بازرسی فالانژها با استفاده از گذرنامه یک شخص فرانسوی که شباهتی به چمران داشته، شروع به صحبت به زبان فرانسه با مأمورین می‌کند و بدین ترتیب از محاصره آن‌ها خارج می‌شود. او گزارشی از وضعیت وخیم شیعیان جنگ زده نبعه به موسی صدر می‌دهد. موسی صدر با دوستی در فرانسه تماس گرفته و تقاضای کمک می‌نماید؛ او نیز با سازمان پزشکان بدون مرز تماس برقرار می‌کند و اکیپی متشکل از چهار پزشک فرانسوی به همراه سه پرستار عازم نبعه می‌شوند. چمران دوباره همراه با اکیپ فرانسوی عازم نبعه می‌شود که در میان راه اتومبیل آن‌ها را به رگبار می‌بندند و سوراخ سوراخ می‌کنند.^[۴۴]

چمران نسبت به گروه‌های سیاسی لبنان شناخت زیادی داشت، وی آزردگی خاطر خویش را از باران تهمت‌هایی که گروه‌های مختلف سیاسی به او می‌زدند کتمان نمی‌کند. از جمله اتهامات که به چمران زده بودند، تسلیم نمودن اردوگاه بزرگ فلسطینی تل زعتر به کتائب (فالانژها) بوده‌است. چمران با رهبران فلسطینی و در رأس آنها، یاسر عرفات نیز تماس و همکاری نزدیک داشته‌است به‌طوری‌که یاسر عرفات و ابوجهاد می‌آمدند و از او مشورت می‌گرفتند. با بروز درگیری‌ها، موسی صدر جوانان امل را به تل زعتر فرستاد. مناقشه اصلی دربارهٔ نقش چمران در ماجرای تل زعتر اینجا اتفاق می‌اُفتد. برخی اعتقاد دارند که این نیروهای امل بودند که تل زعتر را به فالانژها واگذار کردند و با عدم حمایت از فلسطینیان حاضر در آن منطقه باعث شدند فالانژها به داخل اردوگاه رفته ساکنین را قتل‌عام کنند اما حامیان موسی صدر معتقدند اداره تل زعتر از همان ابتدا بر عهده خود فلسطینیان بوده و حتی فلسطینی‌های حاضر در اردوگاه به مناطق مرفه این اردوگاه می‌آیند و از حملات بی‌امان فالانژها در امان می‌مانند.^[۴۵] در بحبوحه پیروزی انقلاب ۱۳۵۷، چمران در نظر داشت که پانصد رزمنده از سازمان «امل» را تجهیز نموده و خود را به وسط معرکه نبرد در ایران برساند. دولت سوریه نیز دادن امکانات و هواپیما برای انتقال رزمندگان را تقبل نموده بود تا در هر جا که سازمان امل می‌خواهد رزمندگانش را پیاده کند. اما نبرد در تهران ۲۴ ساعت بیشتر طول نکشید و طرح به مرحله اجرا در نیامد.^[۴۶]

با پیروزی انقلاب ۱۳۵۷، در سی ام بهمن همین سال چمران همراه با یک گروه ۹۲ نفره از لبنان به ایران آمد و با آنکه قصد ماندن در ایران را نداشت، به توصیه سید روح‌الله خمینی در وطنش ماندگار شد. در اوایل پیروزی انقلاب، به تربیت اولین گروه از پاسداران انقلاب اسلامی در سعدآباد پرداخت.^[۴۷][۴۸]

در کردستان

در ناآرامی‌های کردستان برای مقابله با جدائی طلبانی که با دولت مرکزی می‌جنگیدند همراه با ولی‌الله فلاحی، به آن منطقه رفت. گردنه قلعه‌حصار، بین راه ارومیه و سرو، به دست شورشیان افتاده بود و نیروهای ژاندارمریو داوطلب محلی پس از دادن تلفات زیاد عقب‌نشینی کرده بودند؛ وی در اولین حرکت نظامی خود به همراه فلاحی، فرمانده نیروی زمینی ارتش، در حالی که آر پی جی به دست گرفته بود و پیشاپیش نیروهای نظامی حرکت می‌کرد و راه را برای عبور تانکها باز می‌نمود گردنه مزبور را پاکسازی کرد.^[۴۹]

در ناآرامی‌های مریوان از طرف دولت موقت به مأموریت رفت و مدت ده روز در آن جا ماند و پس از برگزاری جلسات متعدد برای بازگشت امنیت به منطقه و حاکمیت دولت مرکزی با بزرگان شهر به توافق رسید. چمران که سخنگو و نماینده جناح تندرو شورای انقلاب و دولت موقت بود توانست با موافقت خمینی ارتش و سپاه پاسداران را به کارزار کردستان بکشاند.^[۵۰] در درگیری‌های کردستان، گروهی از تکاوران ارتش او را همراهی می‌کردند. آن‌ها از تاکتیک ویژه‌ای سود می‌جستند و به جای آن که با پیش قراولان دشمن مواجه شوند، با هلیکوپتر در قلب پایگاه‌های دشمن فرود می‌آمدند و آن‌ها را تار و مار می‌کردند. اوج شهرت چمران در واقعه خونین پاوه بود که همراه با تیمسار ولی‌الله فلاحی، در زیر باران گلوله، خود را به محاصره افکند. شهر پاوه به دست شورشیان افتاده بود و تنها خانه پاسداران و پاسگاه ژاندارمری مقاومت می‌کردند. در این حادثه، با پخش پیام روح‌الله خمینی از رسانه‌ها که ارتش و پاسداران را به پاوه فراخوانده بود، فرمانده گروهان پیاده مکانیزه در تیپ ۲ لشکر ۸۱ کرمانشاه ارتش، سرگرد خسرو درخشنده شهر را از وجود ضدانقلاب پاکسازی نمود. از حوادثی که در پاوه اتفاق افتاد قتل‌عام مجروحین توسط حزب دموکرات کردستان در بیمارستان، سقوط هواپیمای فانتومو اصابت هلیکوپتر ۲۱۴ حامل قربانیان و مجروحین به کوه بود که چمران از آن با تلخی فراوان و یک حادثه «دیوانه‌کننده» یاد می‌کند.^[۵۱]

وزارت دفاع

چمران پس از حوادث کردستان به تهران احضار شد و از سوی روح‌الله خمینی به سمت وزارت دفاع منصوب شد.^[۵۲] او در سمت وزیر دفاع بیش از ۱۲۰۰۰ نفر را از ارتش پاکسازی کرد.^[۵۳] وی پس از استعفای دولت موقت، به کار خود در وزارت دفاع ادامه داد.^[۵۴] در ۲۰ اردیبهشت ۱۳۵۹ چمران از سوی آیت‌الله خمینی به سمت مشاور شورای عالی دفاع ملی منصوب شد.^[۵۵]

مجلس

چمران در انتخابات اولین دوره مجلس شورای اسلامی از تهران به نمایندگی انتخاب شد.^[۵۶]

در خوزستان

مدفن جواد فکوری، ناصر کاظمی،
مصطفی چمران و موسی نامجودر بهشت زهرا

با آغاز جنگ ایران و عراق به جبهه جنگ عزیمت نمود و ستاد جنگ‌های نامنظم را بنیان نهاد. ایجاد واحد مهندسی فعال برای ستاد جنگ‌های نامنظم یکی از این برنامه‌ها بود که به کمک آن، جاده‌های نظامی به‌سرعت در نقاط مختلف ساخته شد و با نصب پمپ‌های آب در کنار رود کارون و احداث یک کانال به طول حدود بیست کیلومتر و عرض یک متر در مدتی حدود یک ماه، آب کارون را به طرف تانک‌های عراقی روانه ساخت، به‌طوری‌که آن‌ها مجبور شدند چند کیلومتر عقب‌نشینی کنند و سدی بزرگ مقابل خود بسازند.^[۵۷]

پس از یأس عراقیها از تسخیر اهواز، ارتش این کشور برای دومین بار به سوسنگرد حمله کرد و سه روز تانک‌های عراقی شهر را در محاصره گرفتند؛ روز سوم تعدادی از آنان توانستند به داخل شهر راه یابند.

چمران که از محاصره تعدادی از یاران و رزمندگان ایرانی در آن شهر سخت برآشفته بود، با فشار و تلاش فراوان خود و سید علی خامنه ای، ارتش را آماده ساخت که برای نخستین بار دست به یک حمله خطرناک و نابرابر بزنند و خود نیز نیروهای مردمی و سپاه پاسداران را در کنار ارتش سازماندهی کرد تا با نظمی نو و شیوه‌ای جدید از جانب جاده اهواز - سوسنگرد به دشمن یورش ببرند.

چمران در نبردی که برای آزادسازی سوسنگرد درگرفته بود، به هدف منحرف کردن دشمن از آسیب رسانی به رزمندگان همراهش، به همراه دو تن از همراهانش به درگیری با چند تانک و نفربر پرداخت که ماحصل آن فرار نیروهای عراقی از صحنه نبرد بود^[۵۸] در حالی که او تنها از ناحیه ران مجروح گردید و نیروهای او توانستند خود را به سوسنگرد برسانند؛ او با کامیون هیفائی که از دشمن به غنیمت گرفته بود خود را به بیمارستان رساند و بستری شد؛ اما بیش از یک شب در بیمارستان نماند و پس از آن به مقر ستاد جنگ‌های نامنظم رفت.

بوسه مهدی چمران بر گونه برادرش مصطفی پس از کشته‌شدن.

چمران دوباره در تاریخ ۳۱ خرداد ۱۳۶۰ که برای سرکشی، معرفی و توجیه فرمانده جدید محور به جای «ایرج رستمی» به منطقه جنگی دهلاویه رفته بود، در خط مقدم نبرد، بر اثر اصابت ترکش خمپاره ۶۰ دشمن از ناحیه پشت سر زخمی شد؛ مورد اصابت قرار گرفتن این فرمانده از پشت سر، از آن زمان تاکنون منشأ گمانه زنی‌های بسیار در مورد احتمال مرگ او بر اثر شلیک آتش خودی بوده‌است، هرچند برخی از همرزمان وی، چنین احتمالی را دور از ذهن دانسته‌اند.^[۵۹]کمک‌های اوّلیه بر روی او در بیمارستان سوسنگرد انجام گرفت و آمبولانس به اهواز شتافت ولی پیکر بی‌جان او به اهواز رسید.^[۶۰] و در همان تاریخ درگذشت^[۶۱] آرامگاهش در بهشت زهرا قرار دارد و آدرس قبر او قطعهٔ ۲۴ ردیف: ۷۱ شماره: ۲۵ و تاریخ دفنش ۱۳۶۰/۴/۲ است.^[۶۲]

دیوار نوشته درباره چمران

سید روح‌الله خمینی رهبر جمهوری اسلامی ایران او را سردار اسلام و مجاهد بیدار و متعهد راه تعالی نامید.^[۶۳] بعد از مرگ، نام چمران به عنوان یک قهرمان بر روی بسیاری از خیابان‌ها و ساختمان‌ها در ایران و لبنان از جمله بزرگراه چمران در تهران گذاشته شد.^[۶۴]

سال ۱۳۹۱ محسن علوی پور کتاب زندگی‌نامه چمران را منتشر کرد.^[۶۵] نیک رابینسون در سال ۲۰۱۳ زندگی‌نامه انگلیسی چمران را در انگلستان منتشر کرد.^[۶۶]

در سینما

مقالهٔ اصلی: چ (فیلم)

• فیلم سینمایی چ: ابراهیم حاتمی کیا، کارگردان ایرانی، فیلمی را به نام چِ دربارهٔ مصطفی چمران ساخت. این فیلم داستان ۲ روز از زندگی مصطفی چمران طی نبرد پاوه را به تصویر می‌کشد. این فیلم برنده ۶ سیمرغ بلورین از سی و دومین جشنواره فیلم فجر شده‌است. در این فیلم فریبرز عرب نیا نقش چمران و سعید رادنقش تیمسار فلاحی را بر عهده دارند.
• مجموعه تلویزیونی سیمرغ: در مجموعه تلویزیونی سیمرغ نیز که سرگذشت دو تن از خلبانان هوانیروزیعنی احمد کشوری و علی‌اکبر شیرودی را به تصویر می‌کشد، به نقش چمران در واقعه پاوه اشاره شده‌است.^[۶۷] در قتلگاه او در دهلاویه نیز بنای یادبودی ساخته‌اند.

چمران شخصیتی عارفانه داشت و به اشعار مولوی علاقه داشت.^{[۶۸]: 191} آثار هنری زیادی را بر جای گذاشت که از جمله آن‌ها می‌توان به تابلوهای نقاشی، مجسمه‌ها و عکس‌ها اشاره کرد. نقاشی در میان علاقه‌مندی‌های بارز هنری چمران بود که در این زمینه چندین اثر رنگ روغن از وی به جا مانده‌است.^[۶۹]

1. ↑ توحیدی، مرجان (۳۱ خرداد ۱۳۹۵). «کدام چمران». شرق. سال سیزدهم (۲۶۱۲): ۷–۶.
2. ↑ صدری افشار، حکمی و حکمی.
3. ↑ چمران، مهدی، دانشنامه جهان اسلام.
4. ↑ «ابراهیم یزدی: غرضی، چمران را اذیت می‌کرد/ عضویت چمران در نهضت آزادی قابل انکار نیست». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۸ اوت ۲۰۱۷. دریافت‌شده در ۲۱ ژوئیه ۲۰۱۷.
5. ↑ چمران، مهدی، دانشنامه جهان اسلام.
6. ↑ مصطفی چمران تابناک
7. ↑ «نگاهی به ویژگی‌های علمی و شخصیتی شهید چمران/ عشق هدف حیات و محرک زندگی من است». باشگاه خبرنگاران جوان.
8. ↑ آوینی
9. ↑ «شهید چمران که بود؟». بایگانی‌شده از اصلی در ۴ مارس ۲۰۱۶. دریافت‌شده در ۲۹ اکتبر ۲۰۱۹.
10. ↑ «مصطفی چمران». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۴ نوامبر ۲۰۱۵. دریافت‌شده در ۶ فوریه ۲۰۱۶.
11. ↑ روایت حماسه‌های چمران از کالیفرنیا تا سوسنگرد
12. ↑ Chamran-Savehi, Mostafa (1959). "An integrator based on motion and electrostatic charge" (به انگلیسی).
13. ↑ «یک انتگرال‌گیر بر مبنای حرکت و بار الکترواستاتیک»، تز کارشناسی ارشد مصطفی چمران، [WorldCat.org].
14. ↑ عناوین تزهای دکترای سال 1963 دانشکدهٔ مهندسی برق و علوم رایانه دانشگاه برکلی.
15. ↑ «محقق Google». دریافت‌شده در ۲۰۱۷-۱۰-۲۹.
16. ↑ سفرهای تحقیقاتی شهید چمران آغاز شد
17. ↑ چند درصد دانشمندان ناسا ایرانی هستند؟
18. ↑ «شهید چمران، در خدمت به اسلام مرز نمی‌شناخت». دانا.
19. ↑ ^{پرش به بالا به: ۱۹٫۰ ۱۹٫۱ ۱۹٫۲} «از نقاشی شمع تا میدان جنگ مصطفی چمران». تبیان.
20. ↑ ^{پرش به بالا به: ۲۰٫۰ ۲۰٫۱ ۲۰٫۲} «دربارهٔ عشق چمران به فرزندان و همسر اولش». جهان نیوز.
21. ↑ عکس فرزند چمران در آمریکا
22. ↑ ازدواج به سبک شهید چمران
23. ↑ «SUTA». بایگانی‌شده از اصلی در ۳۰ اکتبر ۲۰۰۷. دریافت‌شده در ۵ سپتامبر ۲۰۰۹.
24. ↑ «مهدی چمران رئیس ماند». شبکه خبر.
25. ↑ زندگی‌نامه شهید مصطفی چمران علم و تفکر
26. ↑ زندگینامه: مصطفی چمران (۱۳۱۱- ۱۳۶۰) سایت روزنامه همشهری
27. ↑ An integrator based on motion and electrostatic charge. (Book, 1959) [WorldCat.org]
28. ↑ مصطفی چمران، (N.D) بیوگرافی (صوتی)
29. ↑ «باریکه الکترونی در مگنترون با کاتد سرد». دانشگاه امیرکبیر.
30. ↑ ^{پرش به بالا به: ۳۰٫۰ ۳۰٫۱} خاطرات ابراهیم یزدی
31. ↑ مصطفی چمران - افکار نیوز
32. ↑ زندگی‌نامه مصطفی چمران، از فرماندهان شهید جنگ ایران و عراق مسیر ایرانی
33. ↑ کتاب سرنوشت یاران مصدق
34. ↑ مرد عمل، هجرت، جهاد و شهادت خبرگزاری ایمنا
35. ↑ بازخوانی شخصیت علمی مصطفی چمران خبرگزاری مهر
36. ↑ کتاب «زندگینامه مصطفی چمران». از انتشارات بنیاد چمران
37. ↑ چمران مصداق عینی انقلابی گری واقعی است خبرگزاری جمهوری اسلامی
38. ↑ خاطرات ابراهیم یزدی
39. ↑ ساختار سیاسی اجتماعی لبنان-ص ۱۲۶
40. ↑ زندگینامه شهید چمران پرچمداران
41. ↑ «افزودن منبع». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۲ سپتامبر ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۱۰ ژانویه ۲۰۱۴.
42. ↑ Chehabi, Houchang; Abisaab, Rula Jurdi (2006). Distant Relations: Iran and Lebanon in the Last 500 Years. I.B.Tauris. ISBN 978-1-86064-561-7. Retrieved 17 June 2016.
43. ↑ بانی امل در وادی مقاومت/ نگاهی اجمالی به دوران حضور چمران در لبنان تاریخ ایرانی
44. ↑ یادی از یاران انقلاب شهید چمران بافق فردا
45. ↑ «مصطفی چمران؛ چریک مسلمان خاورمیانه». پایگاه خبری رویداد24.
46. ↑ کتاب «لبنان». از انتشارات بنیاد چمران
47. ↑ ماجرای قوی‌ترین شاگرد لبنانی شهید چمران مشرق
48. ↑ زندگینامه مصطفی چمران دانشگاه علم و صنعت ایران
49. ↑ شهید چمران سردار پر افتخار اسلام تقریب
50. ↑ «آخرین صفحهٔ تقویم ۲۰». irPress.org. ۲۰۱۷-۰۱-۲۵. بایگانی‌شده از اصلی در ۵ اکتبر ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲۰۱۷-۰۱-۲۵.
51. ↑ کتاب «کردستان». از انتشارات بنیاد چمران
52. ↑ «حکم انتصاب آقای مصطفی چمران به سمت وزیر دفاع ملی». سایت جامع خمینی.
53. ↑ «صورت مذاکرات مجلس شورای اسلامی دوره اول جلسه 17». دریافت‌شده در ۲۸ اوت ۲۰۱۶.
54. ↑ «حکم انتصاب آقای مصطفی چمران به سمت وزیر دفاع ملی». سایت جامع خمینی.
55. ↑ «حکم انتصاب آقای مصطفی چمران به سمت مشاور شورای عالی دفاع ملی». سایت جامع خمینی.
56. ↑ شهید چمران؛از ولادت تا شهادت + موشن گرافیک خبرگزاری تسنیم
57. ↑ زندگی‌نامه فرمانده جنگ‌های چریکی و نامنظم باشگاه خبرنگاران جوان
58. ↑ همه چیز درباره پیروزی‌های پی در پی رزمندگان اسلام در سوسنگرد خبرگزاری تسنیم
59. ↑ https://www.bbc.com/persian/iran-features-52636611
60. ↑ زندگینامه مصطفی چمران. از انتشارات بنیاد چمران
61. ↑ «لحظه شهادت شهید چمران +18». ۳۱ خرداد ۱۳۹۶. دریافت‌شده در ۱ تیر ۱۳۹۶.
62. ↑ «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۲ سپتامبر ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۱۰ ژانویه ۲۰۱۴.
63. ↑ -9781416597285 «Let the swords encircle me: Iran--a journey behind the headlines» مقدار |نشانی= را بررسی کنید (کمک).
64. ↑ -9781416597285 «Let the swords encircle me: Iran--a journey behind the headlines» مقدار |نشانی= را بررسی کنید (کمک).
65. ↑ «Martyr Chamran's biography book unveiled"».
66. ↑ «Book on lifestyle of Iranian veteran Chamran published in UK». بایگانی‌شده از اصلی در ۶ دسامبر ۲۰۱۳. دریافت‌شده در ۱۲ آوریل ۲۰۲۱.
67. ↑ «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۶ آوریل ۲۰۱۶. دریافت‌شده در ۲۹ اکتبر ۲۰۱۹.
68. ↑ Chehabi, Houchang (1990). Iranian Politics and Religious Modernism: The Liberation Movement of Iran Under the Shah and Khomeini. I.B.Tauris. ISBN 978-1-85043-198-5. Retrieved 17 June 2016.
69. ↑ «نگاهی به بُعد هنری زندگی شهید چمران». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۱ ژانویه ۲۰۱۷. دریافت‌شده در ۶ فوریه ۲۰۱۶.

• چمران، مهدی (۱۳۸۷). «مصطفی چمران». [[دانشنامه جهان اسلام]]. ج. ۱۲. تهران: بنیاد دائرةالمعارف اسلامی. ص. ۵۵۵۴. دریافت‌شده در ۱۹ تیر ۱۳۹۳. تداخل پیوند خارجی و ویکی‌پیوند (کمک)
• «زندگینامه: مصطفی چمران (۱۳۶۰–۱۳۱۱)». همشهری‌آنلاین. ۲۹ اردیبهشت ۱۳۸۷. دریافت‌شده در ۱۹ تیر ۱۳۹۳.
• صدری افشار، غلامحسین؛ حکمی، نسرین؛ حکمی، نسترن (۱۳۸۳)، فرهنگ فارسی اعلام، تهران: فرهنگ معاصر، ص. ص ۲۹۲، شابک ۹۶۴-۸۶۳۷-۰۰-۸
• نعمتی، احمد (۱۳۸۳). ساوه، شهر باستانی. انشارات اعلاء. ص. ۱۶۶–۱۶۱. شابک