یغمائی، حبیب
ساوه از شهرهای قدیم ایران است که در جنوب غربی طهران بفاصلهء 208 کیلومتر واقع شدهاست.خود شهر در حدود چهارده هزار جمعیت دارد،و جمعیت قراء و قصبات تابعه را هم که بحسابآوریم بالغ بر دویست هزار میشود.
محصول عمدهء ساوه جو و گندم و پنبه است که از صادرات این ناحیه است،انار و انجیر ساوه هممعروف است.اراضی این منطقه حاصل خیز و مستهد است اما آب کم دارد در هر پانزده روز یکپانزدهم رودخانهء«مزلقان»پنج روز شهر ساوه را مشروب میکند و چون در مسیر رودخانه باغهائیاحداث کردهاند این مقدار آب هم بشهر نمیرسد. قناتی بنام«خیر»هم که در حدود دو سنگ و نیم آبدارد در شهر جاری است.قنات دیگری هست بنام«نیممنو»که از آب آن استفاده نمیشود.گذشته ازاینها اخیراً چهار حلقه چاه حفر کردهاند که هرچند آبخیر نیست باز بآب شهر مدد میرساند.
آب آشامیدنی را همه مردم از آب انبارهای عمومی برمیگیرند.گویا بیش از 23 آب انبار در شهرهست که هر یک بیش از چهل پله دارد و من جز در منطقهء یزد و نائین که آب خیلی کم است آبانبارهائی بدین عظمت ندیدهام.با اینکه امروزه در تهیهء آب و سایل بهتر و آسانتری هست صاحبانخیر بپیروی از قدما در دو سال اخیر نیز آب انبارهائی ساختهاند.
ساوه آب و هوائی سالم دارد و چون در جلگهای مسطح واقع شده اطراف شهر روشن و دارایمناظری ساده و دلفریب است.در کنارههای شهر چند خیابان جدیداً احداث شده اما درخت کارینکردهاند
عمارات شهر یک طبقه و غالباً با خشت و گچ و سنگ ساخته شده اما بناهای تازه با آجر ساختهشده و میشود.
از ساختمانهای تازه دبیرستانی است نیمه تمام که هرچند خالی از نقائص فنی نیست با این همهاگر وزارت فرهنگ در تکمیل و اتمام آن اهتمام کند از ساختمانهای قابل توجه این شهر خواهد بود.
از بناهای قدیمی مخروبه،بقایای مسجد جمعه است که امروز خارج از شهرست و میگویند سابقاًدر وسط شهر بوده و اگر زمینهای اطراف این مسجد را بعمق چندمتر بکاوند آثار عمارات شهرقدیم آشکار میشود چنانکه مکرر اهالی حفاریهائی کردهاند و اشیائی هم بدست آوردهاند.
مساحت مسجد مخروبه در حدود چهل هزار متر مربع است.در چهار طرف این بنای عظیم ایوانها وشبستانها و گنبدهائی بوده که آثار آن بیش و کم هست.از اطاقها و دیوارهای فرو افتاده معلوممیشود که در زمان خیلی قدیم این عمارت را با خشت و گل برآورده بودهاند و بعد اطراف دیوارها راآجر چینی کردهاند.گنبد و ایوان طرف جنوب نسبتة محفوظ مانده.در دو گوشوارهء طرفین گنبد سورهءهل اتی و در اطراف محراب سورة- الجمعه با خط نسخ بسیار عالی گچبری شده است.خارج ازمسجد منارهایست تقریباً بارتفاع بیست متر استوانه شکل که دایرهء تحتانی و فوقانی آن متساویمینماید،دورهء مناره در حدود 12 مترست و در اطراف آن خطوطی است با آجر برجسته و ظاهراًآیات قرآن است بخط کوفی.
میگفتند که ادارهء باستانشناسی برای تعمیر این عمارت پانصد تومان تخصیص داده و هنوز اینمبلغ ناچیز پرداخت نشده.عقیده دارم ادارهء باستان شناسی:
اولاً فقط قسمت اصلی این عمارت را که جنبهء تاریخی دارد نگاهبانی کند و بقیه را بحال خود گذاردکه اندکاندک خراب شود زیرا نگاهداری و تعمیر آن،هم خرج زیاد دارد و هم بیفایده است.
ثانیاً اجازه فرماید که باغبان محافظ صحن وسیع مسجد را بنفع خود کشت و زرع کند و درختهائیبنشاند تا منظرهء خوفناک و زنندهء کنونی از میان برود.
مسجد دیگری هم در زمان شاه اسمعیل صفوی در سال 924 بنا شده که دایرست. بفاصلهء دویستمتر از این مسجد گنبد آجری عظیمی هست که قطر دیوار آن در حدود چهار متر است این بنا بتکیهمعروف است ولی ظاهراً مقبرهای است از زمان قدیم.
در شهرستان ساوه یک دبیرستان پسران و یک دبیرستان دختران و هشتاد دبستان دخترانه و پسرانهاست.تعداد دانش آموزان در سال جاری ششهزار بوده است.ستیزه-جوئیها و مناقشاتی که درسال اخیر در فرهنگ ساوه روی داده همه نتیجهء دو دستگی و اختلافات محلی بوده است و دبیرانچون غالباً محلی و منسوب بطرفین اختلافاند نتوانستهاند بر کنار مانند.کاش فکر این آقایان برتراز این بوده و توجه میفرمودند که معلم بمنزلت آفتاب است و بهمگان یکسان باید پرتو افشانی کند.
چند سال پیش آقای حاجی تقی مقدس زاده،مدرسهای بسبک قدیم ساخته است که در حدود ده نفرطلبه دارد و آقای شیخ ابو القاسم نجومی قمی از طرف حضرت آیة اللّه بروجردی مأمور نظم و ترتیبو تدریس است.هنگام غروب بود که این مدرسه را بازدید و آقای نجومی را ملاقات کردم.مدرسهایاست با صفا و نظیف،داخل یکی از حجرات را هم که دیدم تصویر آقای آیة اللّه بروجردی را بدیوارنصب کرده بودند.
مردم شهر پیشهور و برزیگر و بیچیزند جز عدهای معدود که تمولی دارند و دائماً با یکدیگر درکشمکش و نزاعاند و زندگی را بر دیگر مردمان هم تلخ دارند.
راه ساوه چهار فرسنگ بقم مانده(باقر آباد)از جادهء اصلی شوسه جدا میشود. از این نقطه تا ساوههشت فرسنگ است و از بدترین راههاست،گویا اولیای دولت ایجاد راه شوسهای را از طهران بهمدانشروع کردهاند که از زرند و ساوه میگذرد اما این اقدام نباید موجب شود که این هشت فرسخ راهشوسه نشود.
در ساوه بنگاههای تفریحی تهذیبی از قبیل سینما و تآتر و باشگاه فرهنگی و مجالس ادبی مطلقانیست.اگر عمارت دبیرستان با تمام رسد و سالنی متناسب بنا شود و از طرف فرهنگ فیلمهایتربیتی و اخلاقی نمایش داده شود در روحیهء مردم تأثیری عظیم خواهد بخشید.
زنهای ساوه همه حجاب دارند مگر محصلات آن هم در مدرسه.برق ساوه اگرچه گران است اماپرنورتر از برق سایر شهرها حتی طهران است و از این روی دورنمای شهر در شب جلب توجه میکند.
در ساوه مطبعه نیست اما روزنامهای بنام«اشک دهقان»بمدیریت آقای آزمودهء اردلان در خارجچاپ میشود و در ساوه انتشار مییابد
